'शब्द'    कमला दास ( Kamala Das / Kamala Surayya / Madhavikutty)     शब्द, शब्द, शब्द! शब्दच शब्द माझ्याभवती... पानांसारखे फुटत राहतात मला! त्यांचं हे आतपासून सावकाश पालवणं कधी थांबेलसं वाटत नाही तरी मी बजावत रहाते स्वतःला, 'जरा जपून! नसती ब्याद आहे ही. अगं, कस-कसली रूपं धारण करतात ते! - सुसाट पायांनी जिथं कचकन् थांबावं अशी रस्ता चिरत गेलेली भेग काय! सुन्न, गुंग करून टाकणाऱ्या लाटांचा समुद्र काय! पेटलेल्या वाऱ्याचा झोत काय नि जिवश्च मित्राचा गळा कापायला शिवशिवणारा सुरा काय!!'   शब्द…..वैताग मेला. तरी फुटतात ते मला, जणू पालवी फुटावी झाडाला. कुठल्याशा गाढ आंतरिक शांतीतून त्यांचं हे उगवत रहाणं कधी थांबेलसं वाटत नाही.        

She stands ahead. Shoulders slightly curved. Eyes briefly shut. Torso inclined, alert - Presto! There’s breath, and voices.   Her two little arms raise the air - stroking, now chopping, now slaying… Then a fine force; her palms close and Oh! Where did the voices go??      

आपण घडवतो जे जे घडतं ते, असं मानायचं ठरवलं तर:   तू मला येऊ देतेस. मी तुला मला येववू देते इतकंच --  अन् मला रोखण्यापासून मी तुला रोखत नाही हे ही.

तुम्हाला प्रेमाची गरज असते; प्रेयसीची, प्रियकराची गरज असते. प्रेमाच्या खळाळत्या प्रवाहात मुसंडी मारण्यासाठी तुमच्या अंगी धाडस असावं लागतं.   हे पाणी कापणं सोपं नसतं - भीतींचे पुष्कळ भोवरे लागतात. अन्य कशाहीपेक्षा तुम्ही प्रेमाला घाबरता कारण... कुणास ठावूक काय घडेल! समोरची व्यक्ती तुम्हाला स्वीकारेल की नाकारेल, कुणी सांगावं! मन भयभीत होतं, तुम्ही डगमगता, कचरता - मनातलं बोलू की नको? त्याच्या/तिच्यापाशी माझ्या भावना व्यक्त करू की नको?   यावर तोडगा म्हणून जगातील समस्त पेदरट मंडळी विवाहसंस्थेचा पक्ष घेत आली आहेत. त्यांनी विवाहबंधनाला प्रेमाहून श्रेष्ठ ठरवलं आहे, कारण याबाबतीत काय करावं हा निर्णय ज्या-त्या व्यक्तीवर सोडल्यास फारच थोड्या व्यक्ती प्रेम करण्यास सरसावतील. बहुतांश माणसं प्रेमाविना जगतील, प्रेमाविना मरून जातील. प्रेम - मोठी खतरनाक चीज आहे.... कोणाही व्यक्तीच्या समीप जाणं म्हणजे एका सर्वथा निराळ्या विश्वाला जाऊन भिडणं, निराळ्या ग्रहाला धडक देणं. पुन्हा तेच - तुमची ती धडक, तुमचा प्रस्ताव स्वीकारला जाईल की झिडकारला जाईल, कुणास ठावूक! समोरची व्यक्ती तुमच्या गरजेला, तुमच्या इच्छेला संम

बाज़ार  (१९८२) चित्रपटातील मख़दूम मुहिउद्दीन लिखित फिर छिड़ी रात बात फूलों की   ही गज़ल मलाही आवडते. मूळ गज़लेत आणखी काही शेर आहेत. पण चित्रपटात घेतलेल्या शेरांत...फारशी मजा नाही. एके संध्याकाळी मी उर्दू, हिंदी शब्दकोश काढून बसले. म्हटलं, बघू या जमतं का. गाताना शब्दांची ख़ुमारी चढली पाहिजे. जे शेर मला फारसे भावले नव्हते त्यांची पुनर्रचना केली. चित्रपटात घेतलेले शेर व त्यांत मी केलेले बदल खाली देत आहे:     चित्रपटातील गज़ल    फिर छिड़ी रात बात फूलों की रात है या बरात फूलों की | फूल के हार फूल के गजरे शाम फूलों की रात फूलों की | आप का साथ, साथ फूलों का आप की बात बात फूलों की | फूल खिलते रहेंगे दुनिया में रोज़ निकलेगी बात फूलों की | नज़रें मिलती हैं जाम मिलते हैं मिल रही है हयात फूलों की | ये महकती हुई ग़ज़ल 'मख़दूम' जैसे सहरा में रात फूलों की |         बदललेले शेर फिर छिड़ी रात बात फूलों की रात है या बरात फूलों की |   फूलों से हाथ फूलों से गजरे है बदन या ख़िमार फूलों की |    आप का साथ, साथ फूलों का हिनाबंदी हो शाज़ फूलों की |    फूल खिलते रहेंगे दुनिया में गुफ़्त होगी मियान फूलों

 आपले परस्परसंबंध - कितीही दूरचे वा निकटचे असोत - या संबंधित्वाचा पुरा अर्थ उमगायचा, तर मेंदू प्रतिमा-निर्मिती का करतो हे समजावून घ्यायला हवं, यावर चिंतन व्हायला हवं. आपण स्वतःबद्दल, इतरांबद्दल मनात प्रतिमा, दृढचित्रं का बाळगतो? स्विस, ब्रिटिश, फ्रेंच इ. म्हणून जर तुमची एक प्रतिमा असेल - या प्रतिमांमुळे आपलं मानवतेबद्दलचं अवलोकन दूषित होतंच, शिवाय त्या माणसा-माणसात फूट पाडतात, नाही का? आणि जिथे विभक्तता, भेदाभेद असेल तिथे संघर्ष उद्भवणारच. प्रतिमा निर्माणच न करणं मुळी शक्य आहे का? - येतंय लक्षात? घडल्या घटनांची नोंद न ठेवणं - प्रसंग आनंदाचा असो, दुःखाचा असो - त्याचा हिशेब न ठेवणं. निंदा, अपमान, स्तुती.. प्रोत्साहन मिळो वा उत्साहभंग होवो... कळतंय? आपल्या दैनंदिन नातेसंबंधांत हे सारं घडत असतं - त्याची नोंद, त्याची गणती न करणं शक्य आहे का? मेंदू जर स्वतःबाबत घडणाऱ्या हरेक गोष्टीची मनोवैचारिक नोंद ठेवत बसला, तर त्याला निवण्याची, शांतवण्याची फुरसत कधीच लाभत नाही; तो  निरावेग, निशांत होऊच शकत नाही. अहोरात्र घरघरणारी यंत्रणा अखेर झिजून जाते, शिणून जाते - सहाजिक आहे. नातेसंबंधांत नेमकं हेच घडत