कूसा-हिबारी

कूसा-हिबारी

 

लेखक: लेफ्कादिओ हर्न ऊर्फ कोइझुमि याकुमो

मराठी संपादन व भाषांतर: मुक्ता 'असरार'

'पाश्चात्त्य जगाला जपानची ओळख करून देणारा कथाकार' असा लेखक -पत्रकार  लेफ्कादिओ हर्न ऊर्फ कोइझुमि याकुमो (१८५०-१९०४ ) यांचा मुख्य लौकिक म्हणता येईल. सन १८९० पासून आपल्या मृत्यूपर्यंत ते जपानमधे राहिले, जपानी भाषा, संस्कृती आत्मसात केली, विविध स्तरांतील लोकांशी संवाद साधून जपानी लोकसाहित्याचा संग्रह व इंग्रजीत भाषांतर / पुनर्लेखन केलं, जपानी स्त्रीशी विवाह केला, जपानी नागरिकत्व स्वीकारलं. यामागे व्यावहारिक कारणं असतीलही परंतु गूढ श्रद्धांनी, वैचित्र्यपूर्ण चालीरितींनी नटलेल्या, निसर्गाशी नातं सांगणाऱ्या तत्कालीन जपानी जीवनशैलीबद्दल त्यांना जिव्हाळा होता, हे तितकंच खरं. आधुनिक पाश्चात्त्य औद्योगिकतेच्या प्रभावाखाली ही संस्कृती नष्ट होणार याची त्यांना खंत वाटे. कोणताही धूर्त राजकीय, धार्मिक वा व्यापारी हेतू न बाळगणारा; साम्राज्यवादाचा, वंशभेदाचा तिटकारा असलेला 'गोरा' म्हणून जपान्यांनीही त्यांच्यावर माया केली. 

जपानमधे हौसेखातर लोक नानातऱ्हेचे कीटक पाळतात. हर्न यांनी एक रातकिडा पाळला होता. 'कोत्तो ' नामक आपल्या पुस्तकात त्यांनी लिहिलेली ही आठवण: 

'इस्सुन् नो मुशि नि मो गोबु नो तामाश्शी' (जपानी म्हण)
अर्थ: छोट्ट्याशा किड्यातदेखील परमात्म्याचा अंश असतो

जपानी मापांनुसार 'त्याच्या' पिंजऱ्याची रुंदी बरोब्बर दीड इंच आणि उंची दोन इंच भरते. पिटुकल्या फिरत्या लाकडी दरवाजातून माणसाच्या करंगळीचं पेरसुद्धा आत शिरणार नाही, पण त्याला उडण्या-बागडण्याकरता आतमधे ऐसपैस जागा आहे. पिंजऱ्याच्या तपकिरी जाळीतून डोळे बारीsक करून पाहिलं तरच आपल्याला त्याची झलक दिसते इतका 'तो' लहान आहे. लख्ख उजेडात पिंजरा थोडा वेळ गोल गोल फिरवल्यानंतर जाळीदार छताला उलटा लटकलेल्या स्थितीत मला त्याचं दर्शन होतं.

साधारण डासाएवढ्या आकाराचा किडा - कल्पना करा! देहमानापेक्षा पुष्कळ लांबोड्या असलेल्या याच्या मिश्या इतक्या सूक्ष्म, की स्वच्छ प्रकाशातच दृष्टीस पडतात. जपानी भाषेत या किड्याला 'कूसा-हिबारी' अर्थात् 'तृण-चंडोल ' म्हणतात. याची बाजारातील किंमत 'बारा सेंट्स फक्त' - नखाहून छोट्या गोष्टीचे पुरे बारा आणे मोजावे लागतात बरं.
स्वारी दिवसा निद्रा घेते, ध्यान लावते किंवा अन्नग्रहण करते. त्याकरता रोज सकाळी पिंजऱ्यात वांग्याची / काकडीची छोटी फोड पेश करावी लागते. या प्राण्याची निगा राखणं, त्याला योग्य आहार देणं तसं जिकिरीचं काम. या किड्याला पाहून (जर तुम्ही त्याला पाहू शकलात तर-) इतक्या क्षुल्लक जिवाकरता काही व्याप करणं म्हणजे खुळचटपणा वाटेल तुम्हाला.

पण सूर्य मावळताच त्याचा अणुवत् आत्मा जागृत होतो. मधु-कोमल अशा झपाटलेल्या, अवर्णनीय संगीताने, जणू इवल्याशा घंटांच्या चमचमत्या, मंजुळ, तरंगित किणकिणाटाने खोली भरून जाते. रात्र चढते तसा हा स्वर - कधी घरभर घुमणारा तर कधी ध्वनिच्या अतिसूक्ष्म तंतूंत विरणारा - गोडगहिरा होत जातो. आवाज कमी असो, जास्त असो, हा स्वर मनात विचित्रपणे खोल खोल शिरतो.

कूसा-हिबारी रात्रभर गातो नि पहाटेच्या पारी मंदिरात घंटा वाजल्यावरच शांत होतो.

* * *

हे प्रेमगीत आहे - अदृष्टाप्रतीचं, अज्ञाताप्रतीचं सन्दिग्ध प्रेम.  आमच्या किड्याने वा त्याच्या मागील कित्येक पिढ्यांनी रानोमाळ जगणं अनुभवलं असण्याची, त्यांना आपल्या गाण्याचं श्रुंगारिक मोल ठावूक असण्याची सुतराम शक्यता नाही. कीटक-विक्रेत्यांकडे मातीच्या हंड्यांत उबवलेल्या अंड्यांतून ही मंडळी जन्मतात. मग पिंजऱ्यांतून वाढतात. मात्र हा जीव आपल्या प्रजातीची कित्येक वर्षांपूर्वीची गायकी आजही सांभाळतो; प्रत्येक स्वराचा नेमका आशय ठावूक असल्याप्रमाणे अगदी नितळ गातो. हजारो-लाखो जिवांची गभीर, धूसर स्मृती या गीतात सामावलीय. कोणे एकेकाळी टेकड्यांवरील ओल्या गवतात याचा आत्मा प्रणयिक साद घालत हिंडत असेल. गायनामुळे तो आधी प्रीतिस, व नंतर मृत्यूस पात्र ठरला असेल. आज तो मृत्यूबद्दल सारंकाही विसरला आहे, पण त्याला प्रीत आठवतेय. जी कधीच भेटणार नाही अशा प्रियतमेसाठी तो गातोय.

मीलनानंतर कूसा-हिबारींची गुणगुण बंद होते व ते लवकरच मरून जातात याबद्दल मला पूर्वकल्पना देण्यात आली होती. पण रात्रीमागून रात्री चालल्या तशी ती मधुर, व्याकूळ, अनुत्तरित साद जणू धिक्कारागत मनाला डाचू लागली. ते शल्य खुपू लागलं, सद्सद्विवेक स्वस्थ बसू देईना आणि मी मादी हिबारी विकत घ्यायचं ठरवलं. ऋतू सरल्यामुळे बाजारात कूसा-हिबारी उपलब्ध नव्हते. एक दुकानदार हसून म्हणाला, "अहो, सप्टेंबरच्या विसाव्या दिवसापलिकडे जगत नाहीत ते!" (एव्हाना ऑक्टोबरचा दुसरा दिवस उजाडला होता) पण माझ्याजवळ उत्तम प्रतीची शेगडी आहे, मी खोलीचं तापमान २३-२४ डिग्रीच्या वर राखू शकतो हे त्या पठ्ठ्याला माहित नव्हतं.  नोव्हेंबर संपत आला तरी आमचा 'तृण-चंडोल' गातोय. हिवाळा अतितीव्र होईपर्यंत त्याला जिवंत ठेवू शकेन अशी मला आशा आहे*.  मात्र त्याच्याच पिढीतील त्याचे बहुसंख्य जातभाई आतापावेतो मेले असणार. आमच्या हिबारीचं प्रेम व माझा पैसा पणाला लावूनही आम्हाला त्याच्याकरता जोडीदारीण मिळू शकली नाही. त्यानं स्वतःच आपली जोडीदारीण शोधावी म्हणून त्याला पिंजऱ्याबाहेर सोडावं तर तो एक रात्रही तग धरू शकणार नाही - मुंग्या, गोमा, कोळी अशा बागेतल्या असंख्य नैसर्गिक शत्रूंपासून त्यानं कसाबसा जीव वाचवला तरी त्याचा निभाव लागणार नाही.

काल (नोव्हेंबरची एकोणतीस तारीख) टेबलाशी बसलेलो असताना काहीतरी चमत्कारिक जाणवलं - खोली ओकीबोकी वाटतेय. चटकन् लक्षात आलं की तृण-चंडोलाचा आवाज येत नाहीय. खरंतर ही त्याची गाण्याची वेळ. मी त्या स्तब्ध पिंजऱ्याजवळ गेलो - वाळून खडा झालेल्या वांग्याच्या फोडीशेजारी तो मरून पडला होता. 'आकी'ला (माझा विद्यार्थी) किड्यांची फार आवड आहे, तोच खाऊ घालायचा आमच्या हिबारीला . पण आठवड्याभराची सुटी घेऊन आकी गावी गेल्यामुळे हिबारीला खाऊ घालण्याची जबाबदारी आमच्या नोकराणीवर म्हणजे 'हाना'वर पडली. किड्याबद्दल तिच्या ध्यानात होतं पण घरात वांगी नव्हती असं तिचं म्हणणं. वांगं नव्हतं तर कांदा किंवा काकडीची फोड ठेवावी इतकंसुद्धा सुचू नये तिला? मी हानाला फैलावरच घेतलं, तिनंही कर्तव्यबुद्धीनं खेद व्यक्त केला. पण जादुई संगीत आता थांबलंय, सुनेंपण जाचतंय, शेगडी रसरसलेली असूनही खोली थंड पडल्यागत वाटतेय.

* * *

हे जरा अतीच झालं. धान्याच्या अर्ध्या दाण्याएवढ्या किड्यापायी मी हानासारख्या गुणी मुलीला बोल लावला. परंतु त्याची अणुएवढी प्राणज्योत मालवल्याने मला कल्पनातीत दुःख होतंय. एखाद्या जिवाचं हवं-नको पहायची सवय झाली, की  - मग तो रातकिडा का असेना - कसे कोण जाणे, हळूहळू आपण त्याच्या आयुष्यात रस घेऊ लागतो, नकळत बंध जुळतात आपले त्याच्याशी. नात्यात खंड पडल्यावर नात्याची उणीव प्रकर्षानं भासते. शिवाय रात्रीच्या नीरवतेत तो नाजूक, मोहक स्वर ऐकताना मला कितीकाही जाणवलं होतं, भावलं होतं! असा प्राणी अन्नावाचून काही दिवस तडफडला हा विचार सहन होत नाही. उपाशीपोटीच तो अखेरपर्यंत गात राहिला. त्याचा शेवट तरी किती भयंकर - बिचाऱ्यानं आपलेच पाय खाल्ले होते!  ईश्वर आम्हाला, खासकरून आमच्या हाना नोकराणीला, क्षमा करो.

तरीही, आपलेच पाय खावे लागणं ही गळ्यात सूर लाभलेल्यांच्या नशिबी येणारी सर्वात वाईट गोष्ट नव्हे, असं मला वाटतं. गात राहता यावं म्हणून चक्क आपल्या ऱ्हदयाचे तुकडे मोडतात काही 'मानवी रातकिडे'.


तळटीप:
*जपानमधे डिसेंबर ते फेब्रुवारी या काळात हिवाळा असतो.